میرزا تقی خان امیرکبیر اهل فراهان بود و دست پرورده خاندان قائم مقام فراهانی. در آن زمان فراهان همچون تفرش و آشتیان، کانون واحد فرهنگ دیوانی و”اهل قلم” بود؛ ناحیه ای مستوفی پرور. چه بسیار دبیران، مستوفیان و وزیران از آن دیار برخاستند که در آن میان چند تنی به بزرگی شناخته شده اند و در تاریخ اثر برجسته گذارده اند. میرزا تقی خان نیز نماینده فرهنگ سیاسی همان سامان بود.
نام اصلی میرزا تقی خان،”محمد تقی” بود. زادگاهش “هزاوه” از محال فراهان عراق. هنوز هم در آنجا محله ای به نام”محله میرزا تقی خانی”معروف است. خانه پدری اش نزدیک تپه”یال قاضی”شناخته می شود. اسم او در اسناد معتبر (از جمله مقدمه پیمان ارزنهالروم، و قباله ازدواج همسرش عزت الدوله)”میرزا محمد تقی خان” آمده است. رقم مهر و امضای او نیز تردیدی در نام حقیقی اش باقی نمی گذارد؛ بی گمان اسم”محمد”رفته رفته حذف شد و به “میرزا تقی خان” شهرت یافت. تولد او به سال ۱ ٢٢٢ه.ق یا حداکثر یکی دو سال پیشتر بود.
خانواده پدری و مادری میرزا تقی خان، از طبقه پیشه وران بودند. پدرش به تصریح قائم مقام”کربلائی محمد قربان”بود که در خطاب او را”کربلائی” می گفتند. سجع مهرش “پیرو دین محمد قربان” بود. مادر امیرکبیر فاطمه‌سلطان دختر استاد شاه محمد‌بنا بود. کربلائی قربان نخست آشپز میرزا عیسی (میرزا بزرگ)، قائم مقام اول بود. پس از او همین شغل را در دستگاه پسرش میرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانی داشت. کربلائی قربان بعدها ناظر خانه قائم مقام شد.
امیر دو همسر داشت. همسر اولش، دختر عمویش بود، یعنی دختر حاج شهباز خان. نام او را”جان جان خانوم” ذکر کرده اند.

از او سه فرزند داشت: میرزا احمد خان مشهور به “امیرزاده” و دو دختر که بعدها یکی همسر عزیز خان آجودان باشی سردار کل، دوست قدیم امیر، شد. دیگری به عقد میرزا رفیع خان مؤتمن درآمد. همسر امیر با دختر بزرگش سلطان خانم به زیارت مکه رفت، یکی دو سال بعد، در آذربایجان درگذشت.

همسردوم امیر،”ملکزاده خانم” ملقب به عزت الدوله، یگانه خواهر تنی ناصرالدین شاه بود. عقد ازدواج با عزت الدوله روز جمعه ٢٢ربیع الاول ۱٢۶۵ انجام گرفت. ترتیب جشن عقد و عروسی را میرزا نبی خان امیرتومان (پدر میرزا حسین خان سپهسالار) به عهده داشت. عزت الدوله شانزده ساله بود. بر اساس قباله عقد، مهر عزت الدوله هشت هزار تومان نقد اشرفی ناصرالدین شاهی، هجده نخودی و یک جلد قرآن بود. راجع به ازدواج با عزت الدوله، ضمن نامه امیر به شاه گفته بود: «به حکم همایون و برای پیشرفت خدمت شما، به این عمل اقدام کردم. فداکاری های این شاهزاده خانم در دوره تبعید و آخرین روزهای زندگی شوهرش، در خور ستایش است.»
از جمله اقدامات مهم امیرکبیر، پایان دادن و سرکوب شورش محمدحسن خان سالار، فرزند اللهیارخان آصف الدوله در خراسان (در نوروز ۱۲۶۶ ق) بود. در همان حال امیرکبیر ضمن نظم بخشیدن بر امور دستگاه سلطنت و حکومت و کنترلی که بر اعمال و رفتار دیوانیان، شاهزادگان، خاندان سلطنت، رجال و صاحبان قدرت و غیره اعمال می‌کرد اصلاحات گسترده ای در امور اداری کشور به عمل آورد و با ریشه‌کن کردن بسیاری از مفاسد اداری و مالی در اداره امور کشور نظمی نو پدید آورد؛ اقدامات اصلاحی امیرکبیر برخی از مهم ترین دیوانیان و صاحبان نفوذ و قدرت را با او دشمن کرد. از دیگر اصلاحات امیرکبیر بازسازی ارتش و قشون و پایه‌گذاری نظمی نو در نیروی نظامی کشور فرستادن ایرانیان به خارج برای تحصیلات و تدریس در ایران،ترویج ترجمه و انتشار کتب علمی مبارزه با فساد «که چون مرضی مزمن در همه شئون زندگانی ایران رخنه کرده بود»ت قویت بنیه اقتصادی کشور، استخراج معادن، بسط کشاورزی و آبیاری، توسعه تجارت داخلی و خارجی، کوتاه کردن دست اجانب در امور کشور، تعیین مشی سیاسی معینی در سیاست خارجی، اصلاح امور مالی و تعدیل بودجه، ایجاد امنیت و استقرار دولت، تنظیم و سر و سامان دادن به قشون ایران، ایجاد کارخانه‌های‌ اسلحه‌سازی و تاسیس بیمارستان بود.

آگاهان و ناظران امور در همان روزگار از سازمان نظامی جدیدی که امیرکبیر پایه گذاری کرد سخت تمجید و تحسین می‌کردند. از دیگر اقدامات امیرکبیر ایجاد چاپارخانه، تذکره خانه (اداره گذرنامه)، بنای بازار و تیمچه و سرای امیر در تهران، تأسیس سازمان اطلاعاتی – جاسوسی و خبررسانی و خفیه‌نویسی بود که در دوران صدارت او بسیار کارآمد عمل می‌کرد. امیرکبیر همچنین تلاش های بسیاری برای اصلاحات قضایی و به تبع آن از میان برداشتن رسم بست‌نشینی انجام داد که در موارد بسیار، روندی انحراف‌‌آمیز یافته بود.
در حالی که سیاست خارجی مستقل امیرکبیر و تلاش های جدی او برای قطع نفوذ و دخالت روس و انگلیس می‌رفت تا طلیعه آغاز عصر نوینی در کشور شود، توطئه‌های نمایندگان سیاسی این دو کشور و همگامی خائنان پیدا و پنهان داخلی امیرکبیر با سیاست بیگانگان به‌تدریج موجبات رنجش و سپس نومیدی و خشم ناصرالدین شاه را از او فراهم آورده از صدارت اعظمی و دیگر مشاغل اداری و نظامی‌اش معزول کرده و به شهر کاشان تبعید کرد. بدین ترتیب با دسیسه بیگانگان و همدستی و خیانت گروهی از عوامل اثرگذار داخلی، ناصرالدین شاه، حاجی علی مراغه ای (حاجب الدوله) را مأمور قتل امیرکبیر کرد.
عوامل اصلی توطئه عبارت بودند از: مهدعلیا، میرزا آقاخان نوری، پسر دایی های شاه از جمله شیرخان عین الملک ایلخان طایفه قاجار و سردار محمدحسن خان ایروانی داماد محمد شاه.

میرزا آقاخان نوری بود که فرمان قتل را از شاه گرفت و به حاج علی خان سپرد. روزگار تبعید به چهل روز رسید. امیرکبیر در محرم ۱۲۶۸ از مقام صدارت عظمی عزل شد و در شب شنبه ۱۸ ربیع‌الاول ۱۲۶۸ دهم ژانویه ۱۸۵٢) توسط حاجب‌الدوله در حمام فین کاشان با بریدن رگ دستهایش به قتل رسید. روز بعد از قتل، کالبدش را در گورستان «پشت مشهد» کاشان به خاک سپردند. چند ماه بعد، به پایمردى همسرش «عزت الدوله» کالبد امیرکبیر را به کربلا حمل کردند و در اتاقى که در آن به سوى صحن امام حسین باز مى‌شود به خاک سپردند.
اکثریت نادان و اقلیت خائن منفعت طلب، وطن دوستی راستین را از صحنه صدارت حذف کردند.