به نام خداوند روزی ده و رهنمای

دلیجانی ها در پیشینه ی فرهنگی خود دو جشن داشته اند:

یکی به شکرانه زمستان گذرانی سخت که زمین در پنج ماه هیچ داد و دهشی ندارد و زمان، سرمایی جانکاه به پیش می آورد که جشن اسفندگان را با آش اسفندی بر پا می نمایند و به پیشواز نو روز می روند.  دیگری جش دمه یا جشن مهرگان است که خداوند را سپاس و ستایش می نمایند از این داد و دهشی که بر بندگان خود داشته است.

مهرگان در پاییز برای دیلیگنی ها فصل شکر گذاری به درگاه خداوندی بوده است که از چندین هزار سال پیش تا کنون برای پاسداشت داد و دهش خداوندی در فصل های بهار و تابستان برگزار می شده است.

در باره جشن در لغت نامه دهخدا این گونه آمده است که: «جشن.[ ج َ ] (اِ) آقای ابراهیم پورداود در جلد یکم کتاب یسنا نوشته اند: لغت جشن نیز در فارسی از لغت یسن اوستائی به یادگار مانده است چون اصلاً تمام اعیاد دینی بوده مانند عید فروردگان و عید مهرگان و در این اوقات بخصوصه به ستایش و پرستش و مراسم دینی میپرداختند یا به عبارت دیگر یزشنه میکردند از این جهت روزهای متبرک را جشن خوانده اند. (یسنا ج ۱ صص ۲۵ – ۲۴). شادی و عیش و کامرانی و مجلس نشاط و مهمانی و به معنی عید هم هست .چنان که اگر گویند جشن نوروز مراد عید نوروز باشد. (برهان قاطع). بزم . سور. مهمانی . ضیافت:

ملکا جشن مهرگان آمد                    جشن شاهان و خسروان آمد

رودکی

مهرگان آمد جشن ملک افریدونا                  آن کجا گاو نکو بودش برمایونا

دقیقی

و استاد فریدون جنیدی درباره جشن چنین می نویسند:

جشن از ریشه «یز» اوستایی و «یج» سانسکریت برآمده است و یسنه و یسنا و یزش و یشت همه از همین ریشه است و ستایش را می‏رساند.
چنانکه ایزد نیز ستایش شده است و از آنجا که آئین ستایش مهر همواره با شادمانی و خوردن و آشامیدن و بهره وری از جهان همراه بوده است، واژه جشن کم کم به همین روی بکار گرفته شد، تا آنکه امروز ما از جشن تنها شادمانی را در می‏یابیم.
پس مغز این گفتار فردوسی (به آئین یکی جشن نو ساختند) آنست که شیوه تازه‏ی در یزش و ستایش پدید آمد… و این سخن منوچهری (جشن فریدون آبتین بدر آمد) این را می‏رساند که با آمدن مهرگان شیوه ستایش و یزش مهر که در هنگام سه بهره شدن آریائیان در ایران روا بود، دوباره زنده گشت!
هم از این ریشه است واژه «ایزد» یا ستایش شده،… و «ایزدان» همه پدیده‏های ستایش شده‏اند نه آنچنان که اروپائیان آنرا به «خدایان» برمی‏گردانند.

مردم دلیجان هم سپاس و ستاش خداوندی را با داد و دهش برداشت های کشاورزی خود به دیگران با برپایی آیین دمه به انجام می رسانند.

دمه دِر کَری

با فرا رسیدن فصل پاییز و برداشت چغندر، شلغم سیب زمینی و پیاز به برپایی آیین دمه می پردازند. این دمه کوره ای است که با چیدن کلوخ هایی از زمین های کشاورزی که در بهار آن را شخم زده اند ساخته می شود. نخست چاله ای گردیی به پهنای سه چارک و ژرفای یک چارک می کنند(۷۵ سانتیمتر) و بر لبه این چاله برشی شیب مانند به پهنای یک چارک برای دریچه سوخت، که این سوخت از چوب می باشد و هوا دهی ایجاد می کنند که به آن هُلِ دَمِنَه می گویند و پس از آن به چیدن کلوخ بر روی این چال می نمایند. در ردیف پایین کلوخ ها گاهی دو دریچه ی دیگر هم برای هوا دهی بیشتر  به آتش درون کوره و دمه با قوچ بند کردن دو کلوخ بزرگ به هم باز می سازند. با هر ردیف چیدن این کلوخ ها بر روی هم پهنای گردی کمتر و کمتر می شود تا در نقطه ای گردی به هم می رسد و دمه هرمی شکل می شود. این چیدمان با کلوخ های درشت در ردیف های پایینی آغاز می گردد و با هر ردیف که بر روی هم چیده می شود کلوخ ها کوچکتر می شود.

پس از ساخته شدن دمه با ریختن چوب و هیزم از همان دریچه پایینی آن را آتش زده و ریختن چوب و هیزم را تا داغ شدن و سرخ شدن دیواره درونی دمه پی می گیرند. پس از آماده شدن دمه اگر چوب نیم سوزِ شعله وری در آن باشد آن را بیرون کشیده و پس از آن بخشی از کلوخ های بالایی دمه را بر روی آتش زغال فرو ریخته تا خوراکی های ریخته شده در  دمه بر روی آتش نریزد و نسوزد، آنگاه هر آنچه از کشته هایی چون چغندر، شلغم، سیب زمینی یا پیاز را توی دمه می ریزند. هم اکنون بیشتر دمه یِ  سیب زمینی چغندر دراَکریَه. ریخته شدن این خوراکی ها به درون دمه هم برنامه ویژه خود را دارد بدین گونه که نخست درشتترها پس از آن نیمچه ها و بر روی نیمچه ها، ریز تر ها ریخته می شود. در پایان کلوخ های داغ و سرخ شده بر روی آن ها فرو ریخته می شود. این ترتیب ریختن خوراکی برای آن است که همگی به یک اندازه و در ساعتی برابر با هم پخته شوند.

پس از ریخته شدن سیب زمینی ها یا … به فرو ریختن کلوخه های داغ دیواره دمه بر روی آن ها می پردازند و کلوخ های داغ رویی آن ها را با پشت بیل فرو می کوبند تا فاصله ی همه ی کلوخ ها با خاک داغ پر شود. این کار که انجام شد، روی دمه را با خاک کاملاً می پوشانند تا خورای ا درون آن دم شود.در پایان یک سنگ صاف به اندازه یک کف دست بر بالای دمه می گذارند، هرگاه زیر این سنگ از بخار دمه خیس شد نشانه آن است که مواد درونی دمه پخته شده است.

خوراکی های درونی دمه بسته به اندازه های ریز و درشتی آن بین نیم تا یک ساعت پخته و آماده خوردن می باشد.

دمه و پیوند آن با فرهنگ دیلیگن

دمه در ضرب المثل دلیجانی

دمه در فرهنگ دیلیگن جای ویژه خود را دارد تا بدانجا که وارد ضرب المثل دلیجانی هم شده است بدان گونه که اگر کسی هنگام خواب لحاف را روی سر خود می کشید و می خوابید می گفتند که: «دَمَش دِرکَردَه هه».

گِلواِه پاکچِن

بر پایی دمه هم زمان با گِلواِه پاکچن و پس از آن بوده است. بدین گونه که پس از برداشت پنبه های باز شده و نشده، اشتراک همگانی در آنچه که در زمین کشاورزی است برای دام ها و صاحبانشان را جار می زنند.

درپایان امید بدان داریم که شورای شهر و شهردای دلیجان همه یِ توان خود را به کار گرفته تا  این میراث ناملموسِ فرهنگِ ماندگار دمه که بازمانده از نیاکانمان می باشد را به ثبت ملی برساند تا هویتی برای مردم دلیجان باشد و با گسترش و برجسته سازی گردشگری خوراک، ثبت ملی و جهانی غذا های سنتی و محلی و فرهنگ و آیین های آن به عنوان میراث فرهنگیِ ناملموس و عضویت شهر دلیجان در شبکه جهانی خلاق خوراک جدی تر دنبال شود.

حسین صفری نویسنده و پژوهش گر فرهنگ دلیجان

مهرگان سال ۱۴۰۰ خورشیدی

پیوست ها

حسین صفری نویسنده و پژوهشگر دلیجانی جشنواره های بسیاری به همین مناسبت با سیب زمینی در باغ خود برپا نموده و شهرت جهانی فستیوال سو پتو را به ناخود نموده است. بیشترین روش های پخت سنتی سیب زمینی را در باغ خودش در ورگوشت  دیلیگن ، به نام خود ثبت نموده است که به برخی از آن ها اشاره می شود:

• پخت سیب زمینی بدون آب و به شیوه بخار پز
• پخت سیب زمینی بر روی نمک در ظرف
• پخت سیب زمینی بر روی ماسه در ظرف
• پخت سیب زمینی بر روی شن در ظرف
• پخت سیب زمینی درمیان خاکستر داغ
• پخت سیب زمینی درمیان شن داغ
• پخت سیب زمینی درمیان آتش زغال با پوشش گل رس
• پخت سیب زمینی با چسباندن سیب زمینی دو نیمه شده به بغل تنور
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته با خمیر گندم و پختن نان سیب زمینی

فرآوری سیب زمینی پخته و آماده سازی آن برای خوردن

• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با نعنا داغ و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با پیاز داغ و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با نعنا داغ و پیاز داغ و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با نعنا داغ و جزغاله دنبه( که در زبان دلیجانی به آن چینزیله گفته می شود) و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با پیاز داغ و جزغاله دنبه که در زبان دلیجانی به آن چینزیله گفته می شود و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با نعنا داغ و پیاز داغ و جزغاله دنبه که در زبان دلیجانی به آن چینزیله گفته می شود و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با نعنا و داغ ترف یا همان زجه دیلیگنی و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با پیاز داغ و ترف یا همان زجه دیلیگنی و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با نعنا داغ و پیاز داغ و ترف یا همان زجه دیلیگنی و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با نعنا داغ و ترف یا همان زجه دیلیگنی و جزغاله دنبه که در زبان دلیجانی به آن چینزیله گفته می شود و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با پیاز داغ و ترف یا همان زجه دیلیگنی و جزغاله دنبه که در زبان دلیجانی به آن چینزیله گفته می شود و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی
• در هم آمیختن سیب زمینی پخته شده پوست کنده یا با پوست با نعنا داغ و پیاز داغ و ترف یا همان زجه دیلیگنی و جزغاله دنبه که در زبان دلیجانی به آن چینزیله گفته می شود و کوبیدن آن ها با گوشت کوب چوبی

دعای جشن دمه

خداوندا داد و دهش خود را ازما فرو مگذار

زمین ها و درختانمان را پر بار بنما

ما را تندرست بدار تا بتوانیم با کار و کوشش دهشت را برداشت نماییم

پروردگارا همان گونه که خودت بخشنده و مهربان هستی در ما هم توان بخشش و مهر قرار بده