تاریخچه قالی‌بافی در ایران به دودمان صفوی بازمی‌گردد و این هنر در شهرهایی مانند تبریز، راور، اصفهان، کاشان، مشهد، کرمان، جوشقان، یزد، استرآباد، هرات، شیروان، قره باغ و گیلان توسعه پیدا کرد و در همین زمان استفاده از طرح‌های ترنج در وسط قالی و لچک‌ها رایج شد. همچنین صادرات فرش ایرانی درزمان فتحعلی‌شاه و بعد از آن به دست ناصرالدین‌شاه وسعت گرفت و ایران را تبدیل به بزرگ‌ترین صادرکننده فرش دستباف کرد. امروزه در دنیا فرش‌های دستباف ایرانی به دلیل طرح‌های پیچیده و رنگ‌های پرنشاط و جذاب خود شناخته می‌شوند و برای بسیاری از افراد کالای لوکس به حساب می‌آیند. به همین خاطر تجار زیادی به فکر صادرات فرش دستباف هستند.

از انواع فرش ایرانی می توان به فرش بختیاری، فارس و هریس اشاره کرد. فرش بختیاری از دیر باز به خاطر نقش، رنگ و همچنین دوام بالا از محبوبیت خاصی برخوردار بوده‌است. استان چهارمحال و بختیاری به علت شرایط جغرافیایی خاص خود و قرار گرفتن در منطقه ای کوهستانی و سردسیر، همواره از شرایط مساعدی برای تولید فرش دستباف برخوردار بوده‌است و تولید فرش نسبت به سایر صنایع دستی، اهمیت بیشتری دارد. قالی، عمده‌ترین صنعت دستی استان چهارمحال و بختیاری است که در درجه اول در روستاها، بعد در بین عشایر اسکان یافته و دست آخر در شهرها رواج کامل دارد. قالی از وسایل لوکس زندگی عشایر محسوب می‌شود و نشانگر منزلت و تفاخر آن‌هاست.

فرش فارس: هنر و صنعت بافندگی فارس در وهله نخست، هنری عشایری و در وهله دوم هنری روستایی است که وابستگی به عشایر دارد. عشایر فارس به‌ویژه قشقایی‌ها و ایل خمسه بیش از دیگر عشایر به این هنر اشتغال دارند و روستائیان که در مسیر این ایل‌ها زندگی می‌کنند نیز به کار تولید فرش فارس و سایر دستبافت‌ها مبادرت می‌کنند. طرح‌های آن‌ها دارای رنگ‌آمیزی و طراوت خاصی است. البته در سال های اخیر بافندگان عشایری به بافتن فرش برای فروش و به سلیقه مصرف‌کنندگان روی آورده‌اند. لیکن غالباً همان ذهنی بافی و رنگ های مرسوم پیشینیان خود را ادامه می‌دهند.

فرش هریس: گونه‌ای قالی ایرانی و از صنایع دستی خطه آذربایجان است که امروزه و در گذشته تولید می‌شده‌است. فرش هریس اثر خطوط شکسته و رنگ و طرح فرش هریس، حکایتی است از ورای درخشش صدها نقش و نگار چشم نواز، که بی تابانه حکایت عشق را در محراب هنر نجوا می‌کند و هریس آذربایجان، این گهواره قالی بافی، که در هر گوشه ای از آن، دل عاشق طراحی یا سر انگشتان بافنده ای سبب آفرینش هنر زرین می‌شود که چشم و دل هر بیننده ای را ارضا و عاشق خود می‌کند. این منطقه که در قرن ۱۳ به فرش‌بافی روی آورد، قالی‌های بسیار با کیفیت با بهره‌گیری از مجرب‌ترین قالیبافان که اکثر آنها را زنان روستایی تشکیل می‌دادند، تولید کرد. در فرش هریس از رنگ‌های طبیعی و گیاهی با رنگرزی سنتی استفاده می‌شود و در این نوع فرش، از پشم‌های مرغوب گوسفندان محلی بهره گرفته می شود.

تجار کشورمان در سال های اخیر تلاش کرده اند تا با صادرات فرش ماشینی و دستباف ایرانی سهمی بزرگ در بازار جهانی داشته باشند. اما به دلیل تحریم‌های اقتصادی و تنش‌های سیاسی بین ایران و سایر کشورها، صادرات این کالای ایرانی در برخی مناطق با محدودیت مواجه شده است و آمارهای گمرک از کاهش صادرات این کالا حکایت دارد. در چنین شرایطی فرش‌های نه چندان باکیفیت چینی و هندی، بازار بسیاری از کشورها را به تصاحب خود درآورده و فرش ایرانی با تمام اصالت و زیبایی خود از قافله عقب مانده است.  فعالان این حوزه معتقدند صادر کنندگان فرش مشوقی ندارند و مصوبه تعهد ارزی به ضرر کنندگان فرش بوده است و در دو دولت قبل به هر فرشی که صادر می‌شد ۵ درصد جایزه صادراتی تعلق می‌گرفت اما امروز آن جایزه صادراتی نه تنها وجود ندارد بلکه گفته شده ارز حاصل از صادرات به حساب بانک مرکزی برگردانده شود. آنها می گویند حتی با وجود تحریم‌ها، با اصلاح برخی قوانین داخلی می‌توان صادرات فرش دستباف را به رقمی بیش‌تر از رقم فعلی رساند.

یکی از مهم‌ترین این موانع، پیمان‌سپاری ارزی است. که آمار صادرات فرش را از سال ۹۶ که آخرین سال منتهی به تحریم بوده،ا ز۴۲۶ میلیون دلار به ۴۰ میلیون دلار کاهش داده است. ضمن این که آمار صادرات ما در سال ۷۳ بالغ بر ۲ میلیارد دلار بوده است . دولت باید پیمان سپاری ارزی را در مورد فرش و صنایع دستی مستثنی کند و یا دست کم به عدد مواد اولیه محدود کنند. عبدالله بهرامی مدیرعامل اتحادیه تعاونی های فرش دستباف می گوید «مصوبه تعهد ارزی حداقل ۳۰ درصد روی قیمت است، ارز نیمایی با ارز آزاد بالای ۳۰ درصد اختلاف قیمت دارد بنابر این توجیه پذیر نیست کالایی که یک دلار هم برایش هزینه و سرمایه گذاری نشده و در واردات مواد اولیه به آن ارز نیمایی اختصاص نیافته است، پول صادرات آن به ارز نیمایی برگردانده شود».

یکی دیگر از مشکلات این صنعت، موضوع اجرای قانون بیمه های اجتماعی قالیبافان و فعالان صنایع دستی شناسه دار است که گفته می شود از مجموع یک میلیون و ۲۰۰ هزار بافنده ای که کارت بافندگی دارند، در سال ۹۳ بالغ بر ۶۵۰ هزار نفر بیمه شده داشتیم که اکنون این عدد به ۲۰۰ هزار نفر کاهش پیدا کرده است، دلیل آن هم تخصیص نیافتن منابع ذکر شده است. از دیگر مشکلات این تجارت نبود مواد اولیه برای نساجی است. در واقع بخشی از مواد اولیه در داخل تولید نمی‌شود و به خاطر تحریم‌ها و نوسانات شدید ارزی، باید با قیمتی بالاتر این متریال وارد کشور شوند و به دست کارخانه‌های فرش ماشینی برسد. همین امر سبب شده تا قیمت نهایی فرش بسیار بالا برود و تولیدکنندگان نتوانند میزان صادرات فرش ماشینی ایران را افزایش دهند و مانند گذشته به کشورهای اروپایی و خاورمیانه کالا بفرستند. در همین رابطه مرتضی حاجی آقامیری رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع دستی اتاق بازرگانی ایران از دولت بعدی درخواست دارد که تنها با تسهیل این موانع آن ها را در بالا بردن عدد صادراتی فرش ایرانی یاری کند.

اما یکی از راه های معرفی، عرضه و فروش و بازاریابی فرش دستباف برگزاری نمایشگاه است؛ در همین راستا قرار است که نمایشگاه فرش دستباف امسال از ۸ شهریور به مدت سه روز برگزار شود.  البته کمتر شدن مدت زمان برگزاری این نمایشگاه  از یک هفته به سه روز نیز با انتقادهای فعالان این حوزه رو به رو شده است.

گزارش از مینا قدرتی