آن زمان ها که ساخت و ساز در تهران رونق داشت و فربه از توسعه پایتخت شده بودیم فکرش را نمی کردیم که مواد خام این همه ساخت و ساز با کندن جان و خاک منطقه دیگر تامین می شود و حالا دست تنها رها شده است. معدن شن و ماسه تهران در منطقه ۱۸ قرار دارد که حالا اجازه برداشت ندارند اما آنقدرها گود شده که هیچ کس جرات نمی کند از آن بالا به پایین نگاه کند. ۱۲۰ متر!

عضو هیئت مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان تهران در سال ۹۶ و طی گفتگویی عنوان می کند «در حال حاضر میزان گود برداری‌ها در جهان بین ۳۰ تا ۴۰ متر است این در حالی است که تهران با عمق گودبرداری ۷۰ متر رکورد دار عمیق‌ترین گودبرداری در جهان است » فارغ از اینکه خودمان رکورد خودمان را هم زده ایم

حال تصور کنید پایتخت با بحران هایی چون سیل، زلزله، فرونشست و… هم مواجه است. هر یک از این رخدادها چه بر سر مناطق مسکونی و بزرگراه ها و پل های مجاور شن چاله می آورد. عمق فاجعه آنقدر زیاد است مدیران شهری نیز مخاطره شن چاله منطقه ۱۸ را تائید می کنند. معاون شهردار تهران در این خصوص می گوید که «برداشت قانونی از شن‌چاله‌ها، صرفاً تا عمق ۳۰متر، مجاز است اما مالکین بخش اعظمی از این شن چاله‌ها اقدام به برداشت بعضاً تا عمق ۱۲۰متر کرده‌اند که این اقدام موجب تشدید خطر فرونشست و وقوع سیلاب‌‌ فصلی شده است و هزینه پایدارسازی دیواره ها بر عهده مالکان و بهره برداران قرار دارد.»

با اینهمه گویا پر کردن این شن چاله عظیم الجثه غیر ممکن است اما راه حل چیست و وضعیت این مخاطره در منطقه ۱۸ چگونه است؟

 

 

شن چاله خلیج فارس بزرگترین گود کشور داخل محدوده مسکونی

علی سلیمانی از اهالی محله خلیج فارس منطقه ۱۸ شهرداری تهران در رابطه با وضعیت شن چاله ها گفت: برخی ها این شن چاله ها را با موضوع رودخانه کن یکی می دانند در حالی که کن فقط در یکی از جداره ها مشکلاتی را برای شن چاله ایجاد می کند و موضوع شن چاله لایه های دیگری هم دارد.

او افزود: گفته می شود شن چاله خلیج فارس بزرگترین گود کشور است که داخل محدوده مسکونی قرار دارد. گودهای شهری خطرناک هستند اما هیچ یک حجم و وسعت شن چاله را ندارند و مخاطراتشان هم به همان نسبت کمتر است.

 

ادعای احتمال دفن شهرک الماس به دلیل مجاورت با شن چاله

سلیمانی با اشاره به اینکه گود خلیج فارس وسعت زیادی دارد، مدعی شد: این گود شاید بزرگترین گود کشور است و احتمالا در دنیا هم سرآمد است که در داخل منطقه مسکونی قرار دارد.

این فرد که از اهالی بومی منطقه ۱۸ بوده با بیان اینکه شن چاله خلیج فارس بزرگترین گود کشور است که داخل منطقه مسکونی بوده ادعا کرد: می گویند جداره شرقی که لب رودخانه کن است پرخطرترین جداره بوده اما جداره جنوبی خیلی خطرناک تر از آن است چرا که بیشترین عمق را در جداره جنوبی داریم و این جداره کاملا قائم است و با شهرک الماس خلیج فارس که ۱۰۰۰ واحد مسکونی را داشته حدود ۱۳۰ متر فاصله دارد و اگر این جداره نشست کند و حرکت داشته باشد چه زلزله، فرسایش و سیلاب می تواند کل شهرک الماس را در این گود مدفون کند.

سلیمانی گفت: بعد از آن جداره شرقی بسیار خطرناک بوده چرا که با رودخانه کن همسایه است. فاصله بستر رودخانه کن با گودال در حد چند متر است و اگر آب رودخانه وارد گودال شود خطرناک است.

او با بیان سایر مخاطرات این معضل افزود: جداره غربی شن چاله نزدیک منطقه مسکونی خلیج فارس است که فاصله مدرسه ها با گود حدود ۷۰ متر است که خود خطرساز خواهد بود.

 

 

لاین کندرو بزرگراه بروجردی داخل گود است

او ادامه داد: تاسیسات زیربنایی شهر دور گود خلیج را احاطه کرده است. در جنوب گود بزرگراه آزادگان و بروجردی را داریم. در بخش شمالی هم ریل راه آهن و بزرگراه فتح را داریم. در بخش شرقی کارخانه آسفالت و بوستان مادر هستند. در غرب و جنوب هم مناطق مسکونی و مدرسه را داریم و این گود اگر از هر طرف تخریب شود قسمتی از تاسیسات را از دست می دهیم.

سلیمانی گفت: باید عملیات مقاوم سازی در داخل گود و جدار رودخانه انجام شود. سمتی از گود بزرگراه بروجردی است که قابلیت افتتاح را ندارد چرا که لاین کندرو آن در داخل گود است و اصلا بزرگراه بروجردی داخل گود افتاده است.

او مدعی شد: تا زمانی که شرکت های شن و ماسه فعالیت می کردند شورایاری ها تلاش کردند برداشت از آنجا متوقف شود. موضوع را در شورای دوره چهارم پیگیری کردیم که فعالیت ها متوقف شود و این اتفاق رخ داد اما تازه متوجه شدیم خطر بزرگتری به نام وضعیت گود داریم. هر بلایی سر این گود بیاوریم و مقاوم سازی شود باز هم نشست در آنجا خواهیم داشت. وسعت و حجم و عمق این گود زیاد است و مقاوم سازی صد در صد بعید می دانم صورت گیرد.

 

 

موضوع شن چاله از سال ۸۷ تا ۹۴ دیده نشد

 

سید اویس ترابی؛ رئیس اندیشکده زیست پذیری شهری با اشاره به وضعیت شن چاله های منطقه ۱۸ شهرداری تهران گفت: اواخر دهه هشتاد یعنی در سال ۸۷  گزارش های کارشناسی توسط سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران مبنی بر وجود وضعیت بحرانی در شن چاله ها تهیه و برای مدیریت شهری ارایه شد، ولی واکنشی به آن تا سال های ۹۵ صورت نگرفت.

او افزود: استانداری در سال ۹۵ مانور مدیریت بحران با همه ارگان ها برگزار کرد که یکی از موضوعات سیل تهران بود. در راستای انجام برنامه های این مانور، از چند نقطه خطرآفرین تهران بازدید به عمل آمد و باعث شد بزرگی بحران شن چاله ها رسانه ای شده و مورد توجه مدیران شهری قرار گیرد.

 

طرح های عجله ای به جای مطالعات در شهرداری

ترابی با اشاره به سال های ۹۵ گفت: موضوع شن چاله ها آن زمان از دام خطای سهل انگاری خارج شد ولی معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران به جای انجام مطالعات یکپارچه به منظور تحلیل ابعاد و پیچیدگی موضوع، طرح های عاجل اجرایی با اتکا به قضاوت های مهندسی را در دستور کار قرارداد.

او ادامه داد: پدیده شن چاله، بحران انسان سازی است که از پیچیدگی زیادی برخوردار است چرا که رودخانه کن جوان است و تغییرات مرفولوژی بستر و سواحل آن زیاد بوده و قدرت تخریب کنندگی بالایی دارد. فراموش نکنید طی آبان ۹۲ به خاطر سیل رودخانه کن، پل تندرو آزادراه فتح تخریب شد. پلی که فقط ۱۰ سال از زمان ساخت آن می گذشت. نکته قابل توجه این است که بزرگراه فتح بالا دست شن چاله ها است.

 

 

برخی شن چاله ها عمق ۱۰۰ متری دارند/ تهدید مجاورت شن چاله با رودخانه کن جدی است

رئیس اندیشکده زیست پذیری شهری بیان می کرد: در پایین دست بیشتر سازه های تقاطعی با رودخانه کن با فرسایش های شدیدی روبرو هستیم. به طور مثال در پایین دست پل آزادراه تهران کرج فرسایش ۲۰ متری را شاهدیم و به طور کلی توان فرسایش رودخانه کن بالاست.

ترابی افزود: به دلیل نبود مدیریت یکپارچه، کنار دست کن مجوز معادن شن و ماسه صادر می شود و سه معدن فعالیت می کنند. برخی از آن ها ۱۰۰ متر عمق ایجاد کرده است و کنار چنین رودخانه ای که رفتار خطرناکی در ایام سیل دارد، شن و ماسه برداشت کردند و پدیده ای به نام شن چاله را رقم زدند.

او اظهار کرد: بعد از مدتی بیان شد که مجوزها باطل شده و شهرداری جلوی برداشت آن را گرفته است که امیدوارم درست باشد اما این تهدید در مجاورت روخانه کن ایجاد شده است.

ترابی با بیان اینکه شهرداری حاضر به مطالعه نشده است، گفت: مطالعه ای روی رفتار هیدرولیک رسوب رودخانه کن انجام  نشده و پیچیدگی رفتار رودخانه کن در ایام سیلابی و ابعاد مساله در محدوده شن چاله بررسی نشده است. شهرداری سریعا با قضاوت مهندسی اقدام اجرایی انجام داد و ساحل غربی رودخانه کن را در همسایگی شن چاله ها دیواره سازی کرد.

 

 

خطر تخریب سازه های بالادست شن چاله ها

رئیس اندیشکده زیست پذیری شهری ادامه داد: از سوی دیگر پژوهش هایی در دانشگاه شریف و تربیت مدرس انجام شد. پژوهش ها نشان داد چنانچه سیل با دوره بازگشت صدساله در رودخانه کن حادث شود، ساحل غربی رودخانه کن در پایین دست بزرگراه فتح دچار فرسایش شده و این پدیده مخرب به شکل پس رونده به سمت سازه های بالادست مانند بزرگراه فتح و شهرک های واقع در بالادست آن حرکت می کند.

او با بیان وضعیت خطرناک شن چاله ها گفت: اگر ساحل غربی رودخانه کن در محدوده شن چاله ها دچار فرسایش شود به صورت پس رونده به سمت بالا حرکت می کند و ساحل رودخانه تغییر مسیر می دهد و باعث می شود بخشی از دارایی های شهری مانند پل بزرگراه فتح و ساخت و سازهای انجام شده در شهرک های مسکونی بالادست بزرگراه فتح در اثر رانش سریع خاک به داخل شن چله ها تخریب شوند. رودخانه هم تغییر مسیر می دهد.

 

برخی دنبال شهرک سازی در شن چاله ها هستند

ترابی ادامه داد: با وقوع این سناریوی بحرانی، جریان رودخانه کن به داخل شن چاله ها منحرف خواهد شد. در حال حاضر فاضلاب مسکونی و صنعتی قابل توجهی وارد رودخانه کن می شود، به نحوی که در ایام کم بارش (مانند فصل تابستان) عملا فاضلاب در بستر رودخانه جاری است. با انحراف مسیر رودخانه کن، فاضلاب داخل شن چاله شده و تهدید بزرگ زیست محیطی دیگری رقم می خورد. بدین ترتیب شهر و محیط زیست آن در معرض خطر هستند.

ترابی در پاسخ به این سوال که آیا نمی توان اقدامی برای شن چاله ها انجام داد، افزود: چه کسی گفته نمی توان کاری کرد؟ هر بحران و مشکلی، در واقع مسئله ای است که راه حل خود را دارد و باید به سمت آن گرچه پرهزینه باشد، برویم.

رئیس اندیشکده زیست پذیری شهری ادامه داد: باید وضعیت شن چاله ها و نوع بارگذاری ها مدیریت شود. به نظر می رسد برخی سوداگران در پی آن هستند که مجوز ساخت و ساز و شهرک سازی بگیرند و داخل این گودها ساخت و ساز داشته باشند و حتی شرکت تعاونی با مشارکت مالکین زمین در آن محدوده تشکیل شده است. 

 

جلوگیری از ساخت و ساز داخل شن چاله ها

او افزود: برخی از شرکت های تعاونی دنبال ساخت و ساز هستند که زمین دارهای همان منطقه شده اند. لازم است از ادامه این سوداگری مخرب جلوگیری شود. فضای شن چاله ها و حریم آنها به هیچ عنوان نباید زیر بارگذاری برود تا تکلیف آن مشخص شود.

به گفته رئیس اندیشکده زیست پذیری شهری قطر بزرگترین گود در حدود ۱۲۰ متر با عمق ۱۰۰ متر است. لذا لازم است مطالعات یکپارچه و تخصصی مبتنی بر هیدرودینامیک رسوب رودخانه کن و فرسایش سواحل آن در کنار پایداری گودها (شن چاله ها) در دستور کار قرار گرفته و مبتنی بر نتایج آن، نسبت به ارایه راهکار و علاج بخشی موضوع اقدام کرد.

ترابی در خصوص پر کردن این چاله عظیم الجثه گفت: بخش قابل توجهی از ساخت و ساز شهر تهران از شن و ماسه برداشت شده از این شن چاله ها انجام شده است. در مناطق زیادی از ایران ایران به خاطر دست اندازی بی رویه به منابع شن و ماسه رودخانه ای، شاهد شن چاله ها هستیم و اگر بخواهیم پر کنیم باید جای دیگری گودال ایجاد کنیم.

 

 

سال هاست از فکر کردن استقبال نمی شود/ مطالعه ای در خصوص شن چاله ها نشده است

رئیس اندیشکده زیست پذیری شهری با بیان اینکه کاری شجاعانه باید انجام شود و آن صرف زمان و هزینه برای فکر و تدبیر است. سال ها است که از فکرکردن و تحلیل استقبال نمی شود و همه به دنبال طرح های عاجل هستند، افزود: باید مدیریت شهری مطالعه رفتار هیدرودینامیک رسوب و تغییرات مورفولوژی بستر و سواحل رودخانه کن در ایام سیلابی و تعامل با شن چاله را در دستور کار قرار داده و ابعاد مختلف آن بررسی شود تا از پی تحلیل چندبعدی مساله، بتوان به راه حلی پایدار برای مشکل دست یافت و بحران انسان ساز شن چاله ها تدبیر شود.

ترابی در پایان با اشاره به اینکه بیش از یک دهه است که با ابعاد بحران شن چاله های رودخانه کن آشنا هستیم، گفت: متاسفانه اقدام موثری برای حل مساله صورت نگرفته است. از طرف دیگر، طولانی شدن عدم تدبیر برای انواع بحران های انسان ساز در سطح شهر، باعث شده تا جامعه و شهروندان نیز نسبت به شنیدن مداوم خبر بحران های گوناگون و لاینحل به مرز بی حسی برسند. نتیجه این موضوع، بحران بی تفاوتی جامعه به بحران هایی مانند بحران شن چاله های کن خواهد بود. لذا از همه متخصصین و به خصوص، فعالین حوزه رسانه و آگاهی رسانی عمومی درخواست می کنیم تا در مطالبه گری مسایل مرتبط با بحرانهای گریبانگیر جامعه، روی راه حل های پایدار حل مسایل متمرکز شده و از تکرار مکرر بزرگیِ بحران ها پرهیز کنند.

و اما آینده…

منطقه ۱۸ شهرداری تهران با مشکلات عدیده ای مواجه است که در راس این مشکلات وجود شن چاله عظیم الجثه ای که نمونه آن در دنیا کم نظیر است. اجرای طرح های عجله ای، احتمال سپردن چاله به دست سوداگران ساخت و ساز و شهرک سازی، رها کردن گود به حال خود، عدم توجه به مقاوم سازی و غفلت از سازه های شهری خود از چالش هایی است که انتظار می رود شهرداری این منطقه نسبت به آن واکنش شدید داشته باشد و در برابر رسانه و مردم پاسخگویی صحیحی صورت دهد تا بدانیم بنا است در دوره مدیریت شهری جدید چه بلایی بر سر این بحران منطقه ای و حتی کل شهر تهران بیاید.